Tafsir qilsam gunohkormanmi?
Assalamu alaykum! Ayrim tanishlarimga Qur’onning ba’zi oyatlari ma’nosini tushuntirib berish uchun o‘zim tushunganimcha aytib bersam bo‘ladimi?
«Zikr ahlidan so‘rang» hay’ati:
Va alaykum assalom! Mufassirlar tarafidan qilingan tayyor tafsirlarni to‘g‘ri va omonnatdorlikni his qilib etkazib berish joiz. Lekin har kim o‘zicha tafsir qilishi joiz emas. Quyida Qur’oni Karim tafsiri bilan shug‘ullanadigan kishida bo‘lishi zarur shartlar ishlab chiqildi. Quyida ana shu shartlardan ba’zilarini keltiramiz: Birinchi shart: Tafsir bilan shug‘ullanadigan shaxs, sof e’tiqodli bo‘lishi kerak. Chunki, e’tiqod masalasi o‘ta nozik ish ekanligi hammaga ma’lum. E’tiqod masalasida nuqsoni bor kishi tafsir qilsa, tafsiri ham nuqsonli chiqishi turgan gap. Shuning uchun ham e’tiqodida «Ahli Sunna va Jamoa» mazhabidan ozgina og‘ish bor shaxsga tafsir qilishga izn berilmagan yoki undoq odam qilgan tafsir yo‘q qilingan. Bas, gap shundoq ekan, e’tiqodsiz, benamoz, ba’zi gunoh ishlarni sodir etganligi ma’lum bo‘lgan kishilar haqida gapirib o‘tirmasa ham bo‘ladi. Ikkinchi shart: Havoi nafsga ergashishdan xoli bo‘lish. Boshqacha qilib aytganda, tafsirchi bo‘lish niyatidagi shaxs tarafkashlik dardiga chalingan bo‘lmasligi kerak. Aks holda, uning ishida xiyonat sodir bo‘lishi hech gap emas. Shuning uchun ham, Qadariya, Rofiza, Mo‘’tazila kabi toifalarga mansub shaxslarning tafsirlari qabul qilinmagan. Uchinchi shart: Arab tilini o‘ta yaxshi bilmoq. Bu hech qandoq izohga o‘rin qo‘ymaydigan shartdir. Qur’oni Karim arab tilida nozil bo‘lgan, arab tilini yaxshi bilmay turib Qur’oni Karimni bilaman, deyishlik mutlaqo noo‘rindir. Arab tili cheksiz lug‘at ummoni bilangina chegaralanib qolmaydi. Balki, arab tili bundan boshqa yana bir necha ulug‘ ilimlarni o‘z ichiga olgandir. Nahv, Sarf, Maoniy, Bayon, Badiy’, Fasohat kabi ilmlar shular jumlasidandir. Bu borada Ulug‘ tobe’inlardan bo‘lmish Mujohid roziyallohu anhuning quyidagi gaplarini keltirishning o‘zi kifoya qilsa kerak deb o‘ylaymiz: «Allohga va qiyomat kuniga iymon keltirgan kishi uchun arab tili olimi bo‘lmay turib Allohnng kitobi haqida so‘z aytmoq halol emas». To‘rtinchi shart: Qur’oni Karimga bog‘liq ilmlarni yaxshi bilmoqlik. Mazkur ilmlarga jumladan: Qiroatlar ilmi, ilmi Tavhid, ilmi Sababi nuzul, ilmi Nosix va mansux, ilmi Om va xos, ilmi Mutashobih va boshqa bir qancha ilmlar kiradi. Beshinchi shart: Avvalo Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilmog‘i shart. Chunki, bir ma’no Qur’oni Karimning bir joyida umumiyroq zikr qilingan bo‘lsa, boshqa bir joyida batafsilroq bayon qilingan bo‘ladi, bir oyatda qisqa ishora qilib qetilgan narsa ikkinchi oyatda kengaytirilib tushuntiriladi. Shuning uchun Qur’oni Karimni yaxshi va chuqur anglashda uning oyatlarini bir-biriga solishtirib o‘rganish katta ahamiyat kasb etadi. Oltinchi shart: Qur’oni Karimni Sunnati mutahhara bilan tafsir qilmoq. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning Sunatlari Qur’oni Karimning shaarhi va tatbig‘i bo‘lib kelgani oydek ravshan narsa. Shuning uchun Qur’oni Karimni tafsir qilmoqchi bo‘lgan shaxs Payg‘ambar alayhissalomning Sunnatlarini juda ham yaxshi bilmog‘i shartdir. Ettinchi shart: Tafsirni Qur’oni Karimning o‘zidan yoki Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning Sunnatlaridan topmasa, Sahobalarning gaplariga qaytmoq. Chunki, sahobai kiromlar roziyallohu anhumlar Qur’oni Karimning nozil bo‘lishiga shohid bo‘lgan, o‘sha davrni Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam bilan birga yashagan, Qur’oni Karimni aniq tushunib etgan kishilardir. Sakkizinchi shart: Agar tafsirni yuqorida zikr qilingan masdarlardan birortasida ham topa olmasa, tobe’inlarning tafsiriga qaytish. Chunki tobe’lar, sahobalardan dars olgan avloddirlar. Sahobalardan keyin Qur’oni Karimni eng yaxshi biladigan avlod ham o‘sha kishilardir. To‘qqizinchi shart: O‘tkir fahmli bo‘lmoq. Bu sifat, bir ma’noni ikkinchisidan ustin qo‘ya bilish va shariat maqsadlariga mos ma’nolarni istinbot qilish uchun kerak bo‘ladi. Ushbu shartlarni o‘zida mujassam qilgan kishigina tafsir bilan shug‘ullanishi mumkin, desak, bir oz shoshilgan bo‘lamiz. Ulamolarimiz mufassir bo‘lishdek ulug‘ baxtga erishish uchun o‘ziga yarasha odoblarga ham ega bo‘lishni shart qilib qo‘yganlar. Mazkur odoblar quyidagilardan iborat: 1-Yaxshi niyatli va sog‘lom maqsadli bo‘lmoq. Mufassir faqat Alloh taoloning roziligini va oxirat savobini hamda dinu diyonat ravnag‘ini o‘ylab ish qilmog‘i lozim. Oraga boshqa g‘arazlar aralashsa bo‘lmaydi. 2-Husni xulqli bo‘lmoq. Albatta, Qur’oni Karimga bog‘liq odam Qur’oniy axloq-odoblarga ega bo‘lmog‘i lozim. Bo‘lmasa, uning qilgan tafsiridan ne foyda bor? 3-Ilmiga amal qilmoq. Amalsiz ilm befoyda ekani hammaga ma’lum. Bu narsa Alloh taoloning kitobiga bog‘liq bo‘lganda yana ham o‘zgacha ma’no kasb etishi ham turgan gap. 4-Ma’nolarni naql qilishda sodiq va aniq bo‘lish. Mufassir o‘zi aniq ishonib etgan ma’nolarnigina gapirmog‘i yoki yozmog‘i kerak. Aks holda, gaplar bir-biriga aralashib, noaniqlik yuzga kelishi mumkin. 5-Izzatini bilmoqlik. Mufassir o‘zini xor qilmasligi, pastga urmasligi lozim. U turli bo‘lmag‘ur ishlardan, boshqalarning huzurida o‘zini past tutishdan saqlanmog‘i kerak. 6-Haqgo‘y bo‘lmoq. Alloh taoloning kalomida haqgo‘l bo‘lmasa, nimada ham haqgo‘y bo‘lishi mumkin. 7-Viqorli bo‘lmoq. Mufassir yurish-turishda, harakatu sakanaotda viqorli bo‘lib, tashqi ko‘rinishida ham haybat kasb qilmog‘i lozim. 8-Tavozu’li va halim bo‘lmoq. Agar bu sifatlar bo‘lmasa, odamlar uning ilmidan foyda olishlari qiyin bo‘ladi. 9-Og‘ir-bosiq va salmoqli bo‘lmoq. Mufassir tasarrufotlarida va gap-so‘zida shoshmasdan, aniqlik va bosiqlik bilan tasarruf qilmog‘i kerak. 10-Peshqadam olimlarni o‘zidan ustun qo‘ymoq. O‘zidan ko‘ra peshqadam bo‘lgan olimlarni hurmat-e’tiborini joyiga qo‘ya olgan kishigina haqiqiy mufassir bo‘la oladi. Ushbu shart va odoblardan Islom ummati Qur’oni Karim ma’nolarini muhofaza qilish uchun qanchalik harakat qilgani ko‘rinib turibdi. Ushbu tariqa harakat qilib borib, Qur’oni Karimga ma’no aytishga faqat etuk kishilargina saralab olingan. Turli g‘arazgo‘ylar uchun mazkur martabaning eshigi mahkam berkitilgan. Mazkur shartlar va odoblarni o‘zida mujassam qilmagan shaxslarning qilgan tafsirlariga birov quloq ham osmagan, yozganlarini hech kim o‘qimagan. Shu tarzda taqvoli, haqiqiy ilm sohibi bo‘lgan mufassirlar o‘z-o‘zidan ajrab, qadr topib kelavergan. Islom ummati o‘zi ishongan tafsirchilarni o‘ziga xos uslub ila tanlab olgan bo‘lsa, o‘sha tanlangan tafsirchilar Alloh taoloning kitobi, Qur’oni Karimning ma’nolarini musulmonlarga etkazish uchun silqi dildan xizmat qilib kelishdi. Islom madaniyati gullab yashnagan paytlarda tafsirchilik ham gullab yashnadi. Musulmonlar tushkinlikka yuz tutganlarida esa, ishlar orqaga ketdi. Avvallari Islom etgan erlarning aholisi arab tilini o‘rganib, o‘sha til orqali Alloh taoloning kitobi bilan tanishgan bo‘lsa. Keyinchalik, musulmonlar zaiflashib, yangi musulmonlarga arab tilini o‘rgatish u yoqda tursin, o‘zlari ham ul tilni kerak darajada o‘rgana olmay qoldilar. Vaqt o‘tishi bilan, arab tilini bilmaydigan musulmonlar Qur’oni Karim ma’nolarini kandoq o‘rganadilar, degan savol paydo bo‘ldi. Gap tarjimaga borib taqaldi. Lekin ulamolar bir ovozdan, Qur’oni Karimni tarjima qilib bo‘lmaydi, deb turib oldilar. Ularnig fikrlaricha, Qur’oni Karim ilohiy, mo‘’jiza kalom bo‘lib, unga o‘xshash arabcha kalom keltirish imkoni bo‘lmaganidan keyin, uning maqsadini boshqa tilda, ayni shaklda bayon qilish imkoni ham yo‘q edi. Qur’oni Karim saviyasida bo‘lmagan narsani Qur’on, deb atash esa, mutlaqo mumkin emas. Eng muhimi, Qur’oni Karim tarjimasi, degan da’vo bilan kishilarni haqiqiy Qur’ondan uzoqlashtirish xavfi tug‘ilishi mumkin edi. Ushbu va shunga o‘xshash mulohazalar asosida Qur’oni Karim tarjimasi mumkin emas, degan qat’iy qaror chiqdi. Shuning uchun ham, qadimda boshqa tillarda Qur’oni Karimga yozilgan tafsirlir yoki tushintirishlarni uchratamizu, ammo, Qur’oni Karim oyatlarining bevosita tarjimalarini deyarli uchratmaymiz. Ushbu holatning yorqin namunalaridan biri, bundan ellik-oltmish sana ilgari bo‘lib o‘tgan. Islom va Qur’onga xayrixoh bo‘lmagan hukmdorlardan biri, Qur’oni Karimga o‘z tilida bitta tafsir va bitta tarjima yozilishiga amr etadi. O‘sha paytning etuk kishilaridan birlari tafsir va yana birlari tarjima yozishga ixtiyor qilinadilar. Tarjimon ishni bir oz yurishtirgandan so‘ng Misrga boradi. Misrlik ulamolar u kishiga qilinayotgan tarjima Qur’oni Karim muhofazasi uchun xizmat qilmasligi, aksincha o‘ta xatarli ish bo‘lib, mazkur hokim shu tarjima yordamida katta bir musulmon xalqni haqiqiy Qur’oni Karimdan uzoqlashtirish maqsadida ekanini anglatadilar. U kishi yurtiga qaytib borib, qilgan tarjimasini kuydirib tashlab, hukmdorga, men Qur’oni Karimni tarjima qila olmas ekanman, deb aytadi. Demak, yigirmanchi melodiy asrning boshlarigacha Qur’oni Karimni tarjimasiga rasmiy ruxsat berilmagan. Ya’ni, Islomiy siyosatda bu ish marg‘ub ish hisolanmagan. Ulamolarimiz bu ishni joiz, deb fatvo bermaganlar. Zamon o‘zgarib, turli xalqlar orasidagi aloqalar rivojlanishi asnosida g‘arb xalqlari ham musulmonlar bilan borli-keldi qilishga o‘tdilar. Mazkur bordi-keldilar mustamlakachilik asosida bo‘lgani hammaga ma’lum. Bu omil barcha aloqalarga o‘z soyasini solib turishi ham ma’lum. Xuddi o‘sha omil yuzasidan g‘arb xalqlari Qur’oni Karimni o‘z tillariga tarjima qilishni boshladilar. Qur’oni Karimning ma’nolarini bilish musulmon xalqlari ichida mustamlakachilik siyosatini olib boruvchilarga juda ham zarur edi. Shuning uchun ham, Qur’oni Karim ma’nolarini asosan, g‘arb mustamlakachiligining sodiq askarlari, sharqshunoslar, tomonidan tarjima qilinganini ko‘ramiz. Ular mazkur tarjimalarni o‘zlaricha, havoi nafslari xoxlaganicha qildilar va, Qur’on, deb nomladilar. Ko‘proq asl arabcha matndan emas, boshqa tarjimalardan tarjima qilingani ham sir emas. Ana o‘sha tarjimalarni nafaqat mustamlakachilar, balki, ularning tilini biladigan ba’zi musulmonlar ham o‘qiy boshladilar. Chunki, har bir musulmonda Qur’oni Karim ma’nolarini bilish orzusi bo‘lishi turgan gap. Shuningdek, har bir musulmon ham arab tilini bilmasligi aniq gap. Ushbu omillar va Qur’oni Karim ta’limotlarini, Islom dinini butun dunyoga tarqatish mas’uliyati ulamolarimizni Qur’oni Karim ma’nolarini tarjima qilish masalasini qayta ko‘rib chiqishga majbur qildi. Avvallari aynan Qur’oni Karim muhofazasi yo‘lida, asl Qur’on qolib uning ma’nolari tarjimasiga suyanib qolinmasin, tarjimalardagi ixtiloflar Qur’on haqida ixtiloflarga olib bormasin, tarjimaga suyanib odamlar arab tilini o‘rganmay qo‘ymasin kabi mulohazalar ila Qur’oni Karim ma’nolari tarjimasiga rasmiy ruxsat berilmagan edi. Endi esa, sharoit tamoman o‘zgargan edi. Alloh taolo tomonidan nozil etilgan arab tilidagi asl Qur’on muhofazasi sobit bo‘lgan edi. Odamlar ma’nolar tarjimasiga suyanib, asl matn unitilishi xavfi ham ko‘tarilgan edi. Arab tilini biladigan musulmonlardan ko‘ra u tilni bilmaydigan musulmonlar ko‘payib ketgan edi. Ularning barchasiga Qur’oni Karimni tushunadigan ravishda arab tilini o‘rgatish qiyinligi ham ayon bo‘lgan edi. Buning ustiga dunyoning musulmon emas xalqlarini ham Islomga da’vat qilish kerak edi. Eng muhimi, Qur’oni Karim ma’nolarini boshqalar noto‘g‘ri tarjima qilib taratmoqda edilar. Bu o‘ziga yarasha katta xatar edi. Ana o‘sha omillarni e’tiborga olgan ulamolarimiz Qur’oni Karimning ma’nolarini Islomiy tarjimasi zarurligi haqida fatvo chiqardilar va bundoq tarjima uchun kerakli shartlarni ham bayon qildilar. Mazkur shartlar, Qur’oni Karim ma’nolari tarjimasi uning tafsiridek narsadir, degan tushuncha asosida qo‘yilganidan, biz yuqorida zikr qilib o‘tgan, tafsir va tafsirchi uchun qo‘yilgan shartlarning ayni o‘zlari edi. Shu bilan birga ma’nolar tarjimasiga qo‘shimcha shartlar ham qo‘yildi. Ulardan ba’zilari quyidagilar: 1-Tarjimon arab tilini o‘ta yaxshi bilishi bilan birga tarjima qilinayotgan tilni ham juda yaxshi bilishi shartligi. 2-Tarjimani, Qur’on tarjimasi emas, balki, Qur’oni Karim ma’nolari tarjimasi, deb atash va tushunish lozimligi. Chunki, Qur’oni Karimni ayni o‘zidek tarjima qilish umuman iloji yo‘q narsadir. Na faqat tarjima, balki, arab tilida ham Qur’oni Karimning komil matni uyoqda tursinu, biror oyatiga o‘xshash matnni keltirish ham amri mahol ekani sobit haqiqtdir. 3-Mazkur ma’nolar tarjimasidan faqat Qur’oni Karim mv’nolarini tushunishdagi yordamchi sifatida foydalanish mumkinligi. Ul ma’nolar tarjimasini ibodatda qiroat qilish, ulardan hukm chiqarishga harakat qilish, trajimalar atrofida ixtiloflar qilish mutlaqo mumkin emasligi. 4-Qur’oni Karim ma’nolari tarjimasini yozganda, albatta, arabcha oyatlar bilan birga yozish shart. Birinchidan, asl matnning qudusiyati balqib turadi. Qolaversa, tarjimaning aniqligini har doim tekshirish imkoni bo‘ladi. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf.(rohimahulloh)
26 Май 2022, 15:13 | Савол-жавоблар | 156 | Turli savollar
«Zikr ahlidan so‘rang» hay’ati:
Va alaykum assalom! Mufassirlar tarafidan qilingan tayyor tafsirlarni to‘g‘ri va omonnatdorlikni his qilib etkazib berish joiz. Lekin har kim o‘zicha tafsir qilishi joiz emas. Quyida Qur’oni Karim tafsiri bilan shug‘ullanadigan kishida bo‘lishi zarur shartlar ishlab chiqildi. Quyida ana shu shartlardan ba’zilarini keltiramiz: Birinchi shart: Tafsir bilan shug‘ullanadigan shaxs, sof e’tiqodli bo‘lishi kerak. Chunki, e’tiqod masalasi o‘ta nozik ish ekanligi hammaga ma’lum. E’tiqod masalasida nuqsoni bor kishi tafsir qilsa, tafsiri ham nuqsonli chiqishi turgan gap. Shuning uchun ham e’tiqodida «Ahli Sunna va Jamoa» mazhabidan ozgina og‘ish bor shaxsga tafsir qilishga izn berilmagan yoki undoq odam qilgan tafsir yo‘q qilingan. Bas, gap shundoq ekan, e’tiqodsiz, benamoz, ba’zi gunoh ishlarni sodir etganligi ma’lum bo‘lgan kishilar haqida gapirib o‘tirmasa ham bo‘ladi. Ikkinchi shart: Havoi nafsga ergashishdan xoli bo‘lish. Boshqacha qilib aytganda, tafsirchi bo‘lish niyatidagi shaxs tarafkashlik dardiga chalingan bo‘lmasligi kerak. Aks holda, uning ishida xiyonat sodir bo‘lishi hech gap emas. Shuning uchun ham, Qadariya, Rofiza, Mo‘’tazila kabi toifalarga mansub shaxslarning tafsirlari qabul qilinmagan. Uchinchi shart: Arab tilini o‘ta yaxshi bilmoq. Bu hech qandoq izohga o‘rin qo‘ymaydigan shartdir. Qur’oni Karim arab tilida nozil bo‘lgan, arab tilini yaxshi bilmay turib Qur’oni Karimni bilaman, deyishlik mutlaqo noo‘rindir. Arab tili cheksiz lug‘at ummoni bilangina chegaralanib qolmaydi. Balki, arab tili bundan boshqa yana bir necha ulug‘ ilimlarni o‘z ichiga olgandir. Nahv, Sarf, Maoniy, Bayon, Badiy’, Fasohat kabi ilmlar shular jumlasidandir. Bu borada Ulug‘ tobe’inlardan bo‘lmish Mujohid roziyallohu anhuning quyidagi gaplarini keltirishning o‘zi kifoya qilsa kerak deb o‘ylaymiz: «Allohga va qiyomat kuniga iymon keltirgan kishi uchun arab tili olimi bo‘lmay turib Allohnng kitobi haqida so‘z aytmoq halol emas». To‘rtinchi shart: Qur’oni Karimga bog‘liq ilmlarni yaxshi bilmoqlik. Mazkur ilmlarga jumladan: Qiroatlar ilmi, ilmi Tavhid, ilmi Sababi nuzul, ilmi Nosix va mansux, ilmi Om va xos, ilmi Mutashobih va boshqa bir qancha ilmlar kiradi. Beshinchi shart: Avvalo Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilmog‘i shart. Chunki, bir ma’no Qur’oni Karimning bir joyida umumiyroq zikr qilingan bo‘lsa, boshqa bir joyida batafsilroq bayon qilingan bo‘ladi, bir oyatda qisqa ishora qilib qetilgan narsa ikkinchi oyatda kengaytirilib tushuntiriladi. Shuning uchun Qur’oni Karimni yaxshi va chuqur anglashda uning oyatlarini bir-biriga solishtirib o‘rganish katta ahamiyat kasb etadi. Oltinchi shart: Qur’oni Karimni Sunnati mutahhara bilan tafsir qilmoq. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning Sunatlari Qur’oni Karimning shaarhi va tatbig‘i bo‘lib kelgani oydek ravshan narsa. Shuning uchun Qur’oni Karimni tafsir qilmoqchi bo‘lgan shaxs Payg‘ambar alayhissalomning Sunnatlarini juda ham yaxshi bilmog‘i shartdir. Ettinchi shart: Tafsirni Qur’oni Karimning o‘zidan yoki Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning Sunnatlaridan topmasa, Sahobalarning gaplariga qaytmoq. Chunki, sahobai kiromlar roziyallohu anhumlar Qur’oni Karimning nozil bo‘lishiga shohid bo‘lgan, o‘sha davrni Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam bilan birga yashagan, Qur’oni Karimni aniq tushunib etgan kishilardir. Sakkizinchi shart: Agar tafsirni yuqorida zikr qilingan masdarlardan birortasida ham topa olmasa, tobe’inlarning tafsiriga qaytish. Chunki tobe’lar, sahobalardan dars olgan avloddirlar. Sahobalardan keyin Qur’oni Karimni eng yaxshi biladigan avlod ham o‘sha kishilardir. To‘qqizinchi shart: O‘tkir fahmli bo‘lmoq. Bu sifat, bir ma’noni ikkinchisidan ustin qo‘ya bilish va shariat maqsadlariga mos ma’nolarni istinbot qilish uchun kerak bo‘ladi. Ushbu shartlarni o‘zida mujassam qilgan kishigina tafsir bilan shug‘ullanishi mumkin, desak, bir oz shoshilgan bo‘lamiz. Ulamolarimiz mufassir bo‘lishdek ulug‘ baxtga erishish uchun o‘ziga yarasha odoblarga ham ega bo‘lishni shart qilib qo‘yganlar. Mazkur odoblar quyidagilardan iborat: 1-Yaxshi niyatli va sog‘lom maqsadli bo‘lmoq. Mufassir faqat Alloh taoloning roziligini va oxirat savobini hamda dinu diyonat ravnag‘ini o‘ylab ish qilmog‘i lozim. Oraga boshqa g‘arazlar aralashsa bo‘lmaydi. 2-Husni xulqli bo‘lmoq. Albatta, Qur’oni Karimga bog‘liq odam Qur’oniy axloq-odoblarga ega bo‘lmog‘i lozim. Bo‘lmasa, uning qilgan tafsiridan ne foyda bor? 3-Ilmiga amal qilmoq. Amalsiz ilm befoyda ekani hammaga ma’lum. Bu narsa Alloh taoloning kitobiga bog‘liq bo‘lganda yana ham o‘zgacha ma’no kasb etishi ham turgan gap. 4-Ma’nolarni naql qilishda sodiq va aniq bo‘lish. Mufassir o‘zi aniq ishonib etgan ma’nolarnigina gapirmog‘i yoki yozmog‘i kerak. Aks holda, gaplar bir-biriga aralashib, noaniqlik yuzga kelishi mumkin. 5-Izzatini bilmoqlik. Mufassir o‘zini xor qilmasligi, pastga urmasligi lozim. U turli bo‘lmag‘ur ishlardan, boshqalarning huzurida o‘zini past tutishdan saqlanmog‘i kerak. 6-Haqgo‘y bo‘lmoq. Alloh taoloning kalomida haqgo‘l bo‘lmasa, nimada ham haqgo‘y bo‘lishi mumkin. 7-Viqorli bo‘lmoq. Mufassir yurish-turishda, harakatu sakanaotda viqorli bo‘lib, tashqi ko‘rinishida ham haybat kasb qilmog‘i lozim. 8-Tavozu’li va halim bo‘lmoq. Agar bu sifatlar bo‘lmasa, odamlar uning ilmidan foyda olishlari qiyin bo‘ladi. 9-Og‘ir-bosiq va salmoqli bo‘lmoq. Mufassir tasarrufotlarida va gap-so‘zida shoshmasdan, aniqlik va bosiqlik bilan tasarruf qilmog‘i kerak. 10-Peshqadam olimlarni o‘zidan ustun qo‘ymoq. O‘zidan ko‘ra peshqadam bo‘lgan olimlarni hurmat-e’tiborini joyiga qo‘ya olgan kishigina haqiqiy mufassir bo‘la oladi. Ushbu shart va odoblardan Islom ummati Qur’oni Karim ma’nolarini muhofaza qilish uchun qanchalik harakat qilgani ko‘rinib turibdi. Ushbu tariqa harakat qilib borib, Qur’oni Karimga ma’no aytishga faqat etuk kishilargina saralab olingan. Turli g‘arazgo‘ylar uchun mazkur martabaning eshigi mahkam berkitilgan. Mazkur shartlar va odoblarni o‘zida mujassam qilmagan shaxslarning qilgan tafsirlariga birov quloq ham osmagan, yozganlarini hech kim o‘qimagan. Shu tarzda taqvoli, haqiqiy ilm sohibi bo‘lgan mufassirlar o‘z-o‘zidan ajrab, qadr topib kelavergan. Islom ummati o‘zi ishongan tafsirchilarni o‘ziga xos uslub ila tanlab olgan bo‘lsa, o‘sha tanlangan tafsirchilar Alloh taoloning kitobi, Qur’oni Karimning ma’nolarini musulmonlarga etkazish uchun silqi dildan xizmat qilib kelishdi. Islom madaniyati gullab yashnagan paytlarda tafsirchilik ham gullab yashnadi. Musulmonlar tushkinlikka yuz tutganlarida esa, ishlar orqaga ketdi. Avvallari Islom etgan erlarning aholisi arab tilini o‘rganib, o‘sha til orqali Alloh taoloning kitobi bilan tanishgan bo‘lsa. Keyinchalik, musulmonlar zaiflashib, yangi musulmonlarga arab tilini o‘rgatish u yoqda tursin, o‘zlari ham ul tilni kerak darajada o‘rgana olmay qoldilar. Vaqt o‘tishi bilan, arab tilini bilmaydigan musulmonlar Qur’oni Karim ma’nolarini kandoq o‘rganadilar, degan savol paydo bo‘ldi. Gap tarjimaga borib taqaldi. Lekin ulamolar bir ovozdan, Qur’oni Karimni tarjima qilib bo‘lmaydi, deb turib oldilar. Ularnig fikrlaricha, Qur’oni Karim ilohiy, mo‘’jiza kalom bo‘lib, unga o‘xshash arabcha kalom keltirish imkoni bo‘lmaganidan keyin, uning maqsadini boshqa tilda, ayni shaklda bayon qilish imkoni ham yo‘q edi. Qur’oni Karim saviyasida bo‘lmagan narsani Qur’on, deb atash esa, mutlaqo mumkin emas. Eng muhimi, Qur’oni Karim tarjimasi, degan da’vo bilan kishilarni haqiqiy Qur’ondan uzoqlashtirish xavfi tug‘ilishi mumkin edi. Ushbu va shunga o‘xshash mulohazalar asosida Qur’oni Karim tarjimasi mumkin emas, degan qat’iy qaror chiqdi. Shuning uchun ham, qadimda boshqa tillarda Qur’oni Karimga yozilgan tafsirlir yoki tushintirishlarni uchratamizu, ammo, Qur’oni Karim oyatlarining bevosita tarjimalarini deyarli uchratmaymiz. Ushbu holatning yorqin namunalaridan biri, bundan ellik-oltmish sana ilgari bo‘lib o‘tgan. Islom va Qur’onga xayrixoh bo‘lmagan hukmdorlardan biri, Qur’oni Karimga o‘z tilida bitta tafsir va bitta tarjima yozilishiga amr etadi. O‘sha paytning etuk kishilaridan birlari tafsir va yana birlari tarjima yozishga ixtiyor qilinadilar. Tarjimon ishni bir oz yurishtirgandan so‘ng Misrga boradi. Misrlik ulamolar u kishiga qilinayotgan tarjima Qur’oni Karim muhofazasi uchun xizmat qilmasligi, aksincha o‘ta xatarli ish bo‘lib, mazkur hokim shu tarjima yordamida katta bir musulmon xalqni haqiqiy Qur’oni Karimdan uzoqlashtirish maqsadida ekanini anglatadilar. U kishi yurtiga qaytib borib, qilgan tarjimasini kuydirib tashlab, hukmdorga, men Qur’oni Karimni tarjima qila olmas ekanman, deb aytadi. Demak, yigirmanchi melodiy asrning boshlarigacha Qur’oni Karimni tarjimasiga rasmiy ruxsat berilmagan. Ya’ni, Islomiy siyosatda bu ish marg‘ub ish hisolanmagan. Ulamolarimiz bu ishni joiz, deb fatvo bermaganlar. Zamon o‘zgarib, turli xalqlar orasidagi aloqalar rivojlanishi asnosida g‘arb xalqlari ham musulmonlar bilan borli-keldi qilishga o‘tdilar. Mazkur bordi-keldilar mustamlakachilik asosida bo‘lgani hammaga ma’lum. Bu omil barcha aloqalarga o‘z soyasini solib turishi ham ma’lum. Xuddi o‘sha omil yuzasidan g‘arb xalqlari Qur’oni Karimni o‘z tillariga tarjima qilishni boshladilar. Qur’oni Karimning ma’nolarini bilish musulmon xalqlari ichida mustamlakachilik siyosatini olib boruvchilarga juda ham zarur edi. Shuning uchun ham, Qur’oni Karim ma’nolarini asosan, g‘arb mustamlakachiligining sodiq askarlari, sharqshunoslar, tomonidan tarjima qilinganini ko‘ramiz. Ular mazkur tarjimalarni o‘zlaricha, havoi nafslari xoxlaganicha qildilar va, Qur’on, deb nomladilar. Ko‘proq asl arabcha matndan emas, boshqa tarjimalardan tarjima qilingani ham sir emas. Ana o‘sha tarjimalarni nafaqat mustamlakachilar, balki, ularning tilini biladigan ba’zi musulmonlar ham o‘qiy boshladilar. Chunki, har bir musulmonda Qur’oni Karim ma’nolarini bilish orzusi bo‘lishi turgan gap. Shuningdek, har bir musulmon ham arab tilini bilmasligi aniq gap. Ushbu omillar va Qur’oni Karim ta’limotlarini, Islom dinini butun dunyoga tarqatish mas’uliyati ulamolarimizni Qur’oni Karim ma’nolarini tarjima qilish masalasini qayta ko‘rib chiqishga majbur qildi. Avvallari aynan Qur’oni Karim muhofazasi yo‘lida, asl Qur’on qolib uning ma’nolari tarjimasiga suyanib qolinmasin, tarjimalardagi ixtiloflar Qur’on haqida ixtiloflarga olib bormasin, tarjimaga suyanib odamlar arab tilini o‘rganmay qo‘ymasin kabi mulohazalar ila Qur’oni Karim ma’nolari tarjimasiga rasmiy ruxsat berilmagan edi. Endi esa, sharoit tamoman o‘zgargan edi. Alloh taolo tomonidan nozil etilgan arab tilidagi asl Qur’on muhofazasi sobit bo‘lgan edi. Odamlar ma’nolar tarjimasiga suyanib, asl matn unitilishi xavfi ham ko‘tarilgan edi. Arab tilini biladigan musulmonlardan ko‘ra u tilni bilmaydigan musulmonlar ko‘payib ketgan edi. Ularning barchasiga Qur’oni Karimni tushunadigan ravishda arab tilini o‘rgatish qiyinligi ham ayon bo‘lgan edi. Buning ustiga dunyoning musulmon emas xalqlarini ham Islomga da’vat qilish kerak edi. Eng muhimi, Qur’oni Karim ma’nolarini boshqalar noto‘g‘ri tarjima qilib taratmoqda edilar. Bu o‘ziga yarasha katta xatar edi. Ana o‘sha omillarni e’tiborga olgan ulamolarimiz Qur’oni Karimning ma’nolarini Islomiy tarjimasi zarurligi haqida fatvo chiqardilar va bundoq tarjima uchun kerakli shartlarni ham bayon qildilar. Mazkur shartlar, Qur’oni Karim ma’nolari tarjimasi uning tafsiridek narsadir, degan tushuncha asosida qo‘yilganidan, biz yuqorida zikr qilib o‘tgan, tafsir va tafsirchi uchun qo‘yilgan shartlarning ayni o‘zlari edi. Shu bilan birga ma’nolar tarjimasiga qo‘shimcha shartlar ham qo‘yildi. Ulardan ba’zilari quyidagilar: 1-Tarjimon arab tilini o‘ta yaxshi bilishi bilan birga tarjima qilinayotgan tilni ham juda yaxshi bilishi shartligi. 2-Tarjimani, Qur’on tarjimasi emas, balki, Qur’oni Karim ma’nolari tarjimasi, deb atash va tushunish lozimligi. Chunki, Qur’oni Karimni ayni o‘zidek tarjima qilish umuman iloji yo‘q narsadir. Na faqat tarjima, balki, arab tilida ham Qur’oni Karimning komil matni uyoqda tursinu, biror oyatiga o‘xshash matnni keltirish ham amri mahol ekani sobit haqiqtdir. 3-Mazkur ma’nolar tarjimasidan faqat Qur’oni Karim mv’nolarini tushunishdagi yordamchi sifatida foydalanish mumkinligi. Ul ma’nolar tarjimasini ibodatda qiroat qilish, ulardan hukm chiqarishga harakat qilish, trajimalar atrofida ixtiloflar qilish mutlaqo mumkin emasligi. 4-Qur’oni Karim ma’nolari tarjimasini yozganda, albatta, arabcha oyatlar bilan birga yozish shart. Birinchidan, asl matnning qudusiyati balqib turadi. Qolaversa, tarjimaning aniqligini har doim tekshirish imkoni bo‘ladi. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf.(rohimahulloh)
26 Май 2022, 15:13 | Савол-жавоблар | 156 | Turli savollar